Jak wygląda postępowanie karne w sprawach nieletnich?

Postępowanie w sprawach nieletnich zostało w polskim systemie prawnym ukształtowane w sposób odmienny aniżeli postępowanie karne, któremu podlegają osoby dorosłe. Postępowanie to regulowane jest poza Kodeksem postępowania karnego, w ustawie o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich uchwalonej w dniu 9 czerwca 2022 roku. W ramach tej procedury rozpatrywane są m. in. sprawy o demoralizację, które dotyczyć mogą osób, które ukończyły 10 rok życia, a także sprawy o czyny karalne popełnione przez osoby pomiędzy 13 a 17 rokiem życia.

Przebieg postępowania w sprawie nieletniego nie wykazuje istotnych odmienności względem postępowania karnego toczącego się wobec osoby dorosłej. Co do zasady postępowanie toczy się jednak z wyłączeniem jawności, a prowadzenie rozprawy przy udziale publiczności możliwe jest wyłącznie wyjątkowo – gdy usprawiedliwione jest to względami wychowawczymi. Charakterystyczne dla postępowań w sprawach nieletnich jest również ich przekazanie do właściwości wydziałów rodzinnych.

Sąd rodzinny wszczyna postępowanie w sprawie nieletniego, gdy zachodzi uzasadnione podejrzenie, że nieletni wykazuje przejawy demoralizacji lub dopuścił się czynu karalnego. Stronami w postępowaniu w sprawie nieletniego poza nim samym, są także jego rodzice lub opiekun oraz prokurator. Sąd rodzinny zleca kuratorowi przeprowadzenie wywiadu środowiskowego celem ustalenia danych dotyczących nieletniego oraz jego środowiska. Sąd przeprowadza dowody z dokumentów, zeznań świadków, tak jak ma to miejsce w postępowaniu toczącym się wobec osoby dorosłej. Na rozprawie Sąd wysłuchuje nieletniego. Postępowanie kończy wydanie postanowienia, w którym Sąd stwierdza, czy nieletni wykazuje przejawy demoralizacji lub dopuścił się czynu karalnego, a w związku z tym orzeka o zastosowaniu wobec nieletniego odpowiednich środków przewidzianych w ustawie.

Nieletniemu przysługuje prawo do korzystania z pomocy obrońcy oraz złożenia wniosku o wyznaczenie obrońcy z urzędu, a także kontaktu ze swoim obrońcą bez udziału osób trzecich. Nieletni może działać w sprawie również samodzielnie. Kluczowym prawem nieletniego jest prawo składania wyjaśnień, jak również odmowy ich składania lub odpowiedzi na poszczególne pytania. Nieletni może odnieść się co do każdego przeprowadzonego w jego sprawie dowodu.

Obowiązkiem nieletniego jest przestrzegania obowiązków ustanowionych przez sąd i wynikających z wykonywania orzeczenia wydanego przez sąd rodzinny.

Przesłuchanie nieletniego przez Policję musi odbyć się w obecności co najmniej jednego rodzica, któremu przysługuje władza rodzicielska, opiekuna lub obrońcy nieletniego, ewentualnie zaś innej osoby najbliższej  nieletniemu. W czasie przesłuchania nieletniemu należy zapewnić swobodę wypowiedzi. Przesłuchujący powinien unikać wielokrotnego przesłuchiwania nieletniego co do tych samych okoliczności lub okoliczności niebudzących wątpliwości albo udowodnionych innymi dowodami. Z przesłuchania sporządza się protokół, a w miarę możliwości powinno zostać ono utrwalone za pomocą urządzenia rejestrującego obraz lub dźwięk.

Zgodnie z art. 6 ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich wobec nieletniego mogą być stosowane środki wychowawcze, środek leczniczy oraz środek poprawczy. Wobec nieletniego kara może być orzeczona tylko w przypadkach określonych w ustawie, jeżeli inne środki nie są w stanie zapewnić resocjalizacji nieletniego. Chodzi tu o nieletnich, którzy ukończyli 15 rok życia i popełnili jedno ze szczególnie ciężkich przestępstw określonych w Kodeksie karnym.

Ustawa zawiera katalog środków wychowawczych, wśród których znajduje się m. in. upomnienie, zobowiązanie do naprawienia szkody, wykonania prac społecznych lub przeproszenia pokrzywdzonego, nadzór rodziców, opiekuna, organizacji społecznej lub kuratora, a także skierowanie do ośrodka wychowawczego oraz umieszczenie w ośrodku wychowawczym.

Środkiem leczniczym w rozumieniu ustawy jest umieszczenie nieletniego w ośrodku leczniczym, zaś poprawczym – umieszczenie w zakładzie poprawczym.

Sąd rodzinny może nadto nałożyć przewidziane w ustawie obowiązki na rodziców nieletniego polegające np. na poprawieniu jego warunków bytowych lub naprawieniu szkody wyrządzonej przez nieletniego.