Odpowiedzialność karna osób niepełnoletnich – jakie są zasady?

Co do zasady dolną granicą odpowiedzialności karnej w polskim prawie jest wiek 17 lat. Zasada ta doznaje jednak pewnych wyjątków, co oznacza, że w określonych sytuacjach odpowiedzialność karną może ponosić także osoba młodsza.

Odpowiedzialność karną na zasadach określonych w Kodeksie karnym ponosi osoba, która w chwili popełnienia czynu zabronionego ukończyła 17 lat. Osoby niepełnoletnie po przekroczeniu 17 roku życia podlegają zatem odpowiedzialności karnej na takich samych zasadach, jak dorośli. 

W razie popełnienia czynu zabronionego przez nieletniego w wieku od 13 do 17 lat,  za swój czyn odpowie on na zasadach określonych w ustawie o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich. Ustawa ta nie przewiduje kar dla małoletnich sprawców czynów karalnych, lecz w ich miejsce ustanawia środki wychowawcze, lecznicze oraz poprawcze.

Wyjątkiem są nieletni, którzy po ukończeniu 15 roku życia dopuszczą się niektórych z najpoważniejszych przestępstw, takich jak zabójstwo, zgwałcenie, czy rozbój. Tacy sprawcy poniosą odpowiedzialność karną określoną w Kodeksie karnym, jeżeli przemawiają za tym okoliczności sprawy oraz cechy sprawcy. Na takich samych warunkach odpowiadać karnie może osoba, która ukończyła 14 rok życia, jeżeli popełniła przestępstwo zabójstwa w okolicznościach zasługujących na szczególne potępienie (np. zabójstwo ze szczególnym okrucieństwem, zabójstwo mnogie).

Zgodnie ze wspomnianą ustawą o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich, postępowanie w sprawie nieletniego,  który dopuścił się czynu karalnego, prowadzi sąd rodzinny. 

Postępowanie przed sądem rodzinnym w sprawach nieletnich toczy się co do zasady z wyłączeniem jawności. Stronami postępowania są poza nieletnim, także jego rodzice lub opiekun oraz prokurator. Postępowanie rozpoczyna zebranie danych dotyczących nieletniego i jego środowiska przez kuratora na zlecenie Sądu. W toku postępowania sąd wysłuchuje nieletniego na rozprawie, chyba że skorzysta on z przysługującego mu prawa do odmowy składania wyjaśnień. Oczywiście, nieletniemu przysługuje prawo do korzystania z pomocy obrońcy. 

Po przeprowadzeniu postępowania Sąd wydaje postanowienie, w którym stwierdza, czy nieletni wykazuje przejawy demoralizacji lub dopuścił się czynu karalnego, a w związku z tym orzeka o zastosowaniu wobec niego odpowiednich środków przewidzianych w ustawie.

Wśród tych środków znajdują się środki wychowawcze i poprawcze. Ustawa przewiduje katalog środków wychowawczych. Należy do nich m. in. zobowiązanie do naprawienia szkody, zobowiązanie do podjęcia psychoterapii, nadzór kuratora sądowego, umieszczenie w ośrodku wychowawczym. 

Środki poprawcze polegają z kolei na umieszczeniu nieletniego w zakładzie poprawczym.

Środki poprawcze stosuje się wobec nieletniego, który dopuścił się przestępstwa, jeżeli przemawia za tym wysoki stopień demoralizacji nieletniego oraz okoliczności popełnienia czynu karalnego, w szczególności gdy środki wychowawcze nie odniosły lub nie odniosą skutku. Skierowanie nieletniego do ośrodka poprawczego jest obligatoryjne, gdy dopuścił się on określonych w ustawie, szczególnie poważnych przestępstw. 

O ile jest to możliwe, nieletniego kieruje się do zakładu położonego najbliżej jego miejsca zamieszkania albo pobytu.

Po przyjęciu do zakładu dyrektor rozmawia z nieletnim o zasadach pobytu oraz prawach i obowiązkach nieletniego, następnie nieletni odbywa rozmowę wstępną z psychologiem lub pedagogiem.  W czasie pobytu w zakładzie wobec nieletniego realizuje się indywidualny plan jego resocjalizacji. 

Nieletni przebywający w zakładzie poprawczym mają prawo do urlopu za zgodą sądu rodzinnego.

W czasie pobytu nieletniego w zakładzie poprawczym zakład co najmniej dwa razy do roku informuje rodziców lub opiekuna prawnego o postępach w resocjalizacji. 

Wobec nieletniego może zostać orzeczona kara pozbawienia wolności tylko w przypadku popełnienia przez niego najpoważniejszych przestępstw wymienionych w art. 10 § 2 oraz 2a Kodeksu karnego, takich jak zabójstwo czy zgwałcenie. W takim wypadku kara nie może przekroczyć 2/3 górnej granicy ustawowego zagrożenia, a sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Wobec nieletniego nie orzeka się kary dożywotniego pozbawienia wolności. 

W Krajowym Rejestrze Karnym gromadzi się informacje o nieletnich, wobec których na podstawie ustawy o wspieraniu i resocjalizacji nieletnich orzeczono środki wychowawcze, lecznicze lub poprawcze. Poza opisanymi w ustawie o Krajowym Rejestrze Karnym wyjątkami, dane te usuwa się z Rejestru po ukończeniu przez nieletniego 18 roku życia.