Kiedy jest stosowane tymczasowe aresztowanie i z jakich powodów?

Tymczasowe aresztowanie jest jednym z przewidzianych w Kodeksie postępowania karnego środków zapobiegawczych, które stosuje się w toku postępowania karnego.

Tymczasowe aresztowanie polega na umieszczeniu podejrzanego lub oskarżonego w areszcie na określony czas. Z uwagi na izolację od świata zewnętrznego i faktyczne pozbawienie wolności, tymczasowe aresztowanie to najbardziej dotkliwy środek zapobiegawczy.

Środki zapobiegawcze, w tym tymczasowe aresztowanie, mogą być stosowane tylko wówczas, gdy zebrane dowody wskazują na duże prawdopodobieństwo, że oskarżony popełnił przestępstwo. 

Zastosowanie tymczasowego aresztowania jest dopuszczalne jedynie wtedy, gdy żaden inny środek zapobiegawczy (np. dozór Policji, poręczenie majątkowe) nie jest wystarczający dla osiągnięcia swoich celów.

Środki zapobiegawcze, w tym tymczasowe aresztowanie, można zastosować, jeżeli wystąpi co najmniej jedna z poniższych przesłanek:

Wyjątkowo, możliwe jest również zastosowanie środka zapobiegawczego wobec oskarżonego lub podejrzanego, który popełnił umyślne przestępstwo, i co do którego zachodzi obawa, że w czasie postępowania popełni przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, zwłaszcza, gdy tym groził. 

Jednocześnie, zastosowanie tymczasowego aresztowania, tak jak i innych środków zapobiegawczych, musi mieć na celu zabezpieczenie prawidłowego toku postępowania, a wyjątkowo także zapobiegnięcie popełnienia przez oskarżonego (podejrzanego) nowego, ciężkiego przestępstwa.

W przypadku najcięższych przestępstw o konieczności „zabezpieczenia prawidłowego toku postępowania” może stanowić grożąca oskarżonemu wysoka kara. W takich sytuacjach przyjmuje się, że z samego faktu grożącej oskarżonemu kary wynika obawa bezprawnego utrudniania przez niego postępowania.

Pierwsza z przesłanek zastosowania tymczasowego aresztowania to wystąpienie uzasadnionej obawy ucieczki lub ukrywania się przez oskarżonego. Przepisy wskazują, że taka obawa może zachodzić np. wówczas, gdy nie można ustalić tożsamości oskarżonego albo nie ma on w kraju stałego miejsca pobytu. Nie jest to jednak katalog wyczerpujący. Obawa ucieczki lub ukrywania się może być uzasadniona także podejmowaniem przez oskarżonego prób ucieczki wcześniej, poczynienia przygotowań do opuszczenia kraju, np. poprzez pozyskanie podrobionych dokumentów. 

Druga z przesłanek zastosowania tymczasowego aresztowania to uzasadniona obawa, że oskarżony (podejrzany) będzie nakłaniał do składania fałszywych zeznań lub wyjaśnień albo w innych bezprawny osób utrudniał postępowanie. Nakłanianie do fałszywych zeznań lub wyjaśnień to wyłącznie przykładowa forma, w jakiej można dopuścić się „utrudniania postępowania”. W zakres tej przesłanki wchodzą bowiem wszelkie bezprawne działania oskarżonego (podejrzanego) polegające na utrudnianiu zbierania i utrwalania dowodów. Obawa, że oskarżony będzie dopuszczał się takich bezprawnych czynów musi mieć jednak realny i uzasadniony charakter w konkretnej sprawie. 

Wyjątkowo, zastosowanie tymczasowego aresztowania może być uzasadnione zapobieżeniem popełnienia przez oskarżonego nowego, ciężkiego przestępstwa. Za takie uznaje się przestępstwo przeciwko życiu, zdrowiu lub bezpieczeństwu powszechnemu, zagrożone karą pozbawienia wolności, której górna granica wynosi co najmniej 8 lat. 

Obawa, że oskarżony dopuści się ciężkiego przestępstwa może wynikać ze sformułowanej przez niego groźby lub innych okoliczności sprawy, popartych zebranymi w sprawie dowodami. 

Przesłanka ta może stanowić uzasadnienie tymczasowego aresztu wyłącznie wobec tych oskarżonych lub podejrzanych, którzy dopuścili się przestępstwa umyślnego i winna być stosowana tylko w wyjątkowych przypadkach.

Teoretycznie tymczasowe aresztowanie może zostać zastosowane przeciwko podejrzanemu lub oskarżonemu o popełnienie każdego z przestępstw. Nie ma katalogu czynów zabronionych, których popełnienie skutkuje tymczasowym aresztowaniem w toku postępowania. 

Niemniej jednak, w praktyce najczęściej tymczasowe aresztowanie stosowane jest wobec sprawców przestępstw ciężkich, o wysokiej społecznej szkodliwości lub związanych z działaniem w grupie przestępczej (wówczas częściej można mówić o obawie nakłaniania do składania fałszywych zeznań).

Tymczasowe aresztowanie może nastąpić tylko na podstawie postanowienia Sądu, również wówczas, gdy jest stosowane na etapie postępowania przygotowawczego. Wówczas decyzję o zastosowaniu tymczasowego aresztowania podejmuje Sąd, na wniosek prokuratora. Na postanowienie sądu w przedmiocie zastosowania tymczasowego aresztowania przysługuje zażalenie, które rozpatruje sąd wyższej instancji.

Tymczasowo aresztowany niezwłocznie po osadzeniu w areszcie, może zawiadomić o miejscu swojego pobytu swojego obrońcę, najbliższych lub wybraną organizację.

Poza tymczasowym aresztowaniem Kodeks postępowania karnego przewiduje następujące środki zapobiegawcze: poręczenie majątkowe / społeczne / osoby godnej zaufania, dozór Policji, nakaz opuszczenia lokalu mieszkalnego, zawieszenie w czynnościach, zakaz opuszczania kraju oraz zakazy związane z ochroną członków personelu medycznego.